Τι ακριβώς είναι η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία;

Η γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία (Cognitive Behavioural Therapy) είναι μια ολοκληρωμένη μορφή ψυχοθεραπείας που αναπτύχθηκε στην Αμερική στις αρχές της δεκαετίας του ’60 από τον ψυχίατρο Aaron T. Beck.

Η γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία είναι ενεργητική, συνεργατική, βραχεία, δομημένη και προσανατολισμένη στην επίλυση των τρεχόντων προβλημάτων, με ποικίλες εφαρμογές όπως η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές, οι δυσκολίες προσωπικότητας, τα προβλήματα παιδικής και εφηβικής ηλικίας, η χρήση ουσιών, η παρέμβαση στη κρίση, τα προβλήματα ζεύγους, τα σωματικά προβλήματα, οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες, οι ψυχώσεις, τα προβλήματα της τρίτης ηλικίας, η παθολογική ενασχόληση με τυχερά παιχνίδια κ.α.

Ο θεραπευτής βοηθάει τον θεραπευόμενο μέσω μιας συνεργατικής σχέσης να εντοπίσει τις δυσκολίες του και να τις αντιμετωπίσει, στοχεύοντας στην αλλαγή του τρόπου σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς. Παρόλο που η θεραπεία ονομάζεται «γνωσιακή» στην πραγματικότητα δίνει έμφαση στην αλληλεπίδραση πέντε στοιχείων: του περιβάλλοντος, της βιολογικής πλευράς, των συναισθημάτων, της συμπεριφοράς και των γνωστικών διαδικασιών.

Είναι αποτελεσματική ως θεραπεία; Πού θεωρείται πιο κατάλληλη;

H γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία έχει αξιολογηθεί εκτεταμένα και μετρά εκατοντάδες κλινικών ερευνητικών δεδομένων που πιστοποιούν την αποτελεσματικότητά της σε ένα ευρύ φάσμα ψυχικών διαταραχών και σωματικών νόσων. Επίσης, έχει αποδειχθεί αποτελεσματική ως επικουρική θεραπεία της φαρμακευτικής αγωγής σε σοβαρές ψυχιατρικές νόσους όπως η Διπολική Διαταραχή και η Σχιζοφρένεια και σε μια πλειάδα σωματικών/οργανικών ασθενειών. Έχει εφαρμογή σε ατομικό ή ομαδικό πλαίσιο (ατομική / ομαδική θεραπεία), σε προβλήματα ζευγαριών (θεραπεία ζεύγους) ή οικογενειών (οικογενειακή θεραπεία) και σε παιδιά/εφήβους. Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα ψυχοθεραπείας, κατάλληλη για όλες τις ηλικίες, από προσχολικούς ασθενείς έως ηλικιωμένους, ανεξαρτήτως μορφωτικού, οικονομικού και κοινωνικού επιπέδου.

Συγκεκριμένα ενδείκνυται για τα κάτωθι:

• Άγχος και κρίσεις πανικού

• Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή

• Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες

• Κοινωνική Φοβία

• Αγοραφοβία

• Κατάθλιψη

• Διπολική Διαταραχή

• Διαταραχών πρόσληψης τροφής (Βουλιμία, Νευρογενής Ανορεξία)

• Κατάχρηση ουσιών

• Διαταραχές Προσωπικότητας

• Σεξουαλικά Προβλήματα

• Προβλήματα Σχέσεων

• Υποχονδρίαση

• Χρόνιος Πόνος

• Διαταραχές του ύπνου

• Σωματικά/Οργανικά προβλήματα (Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης, Διαβήτης, Υπέρταση, Καρδιοαγγειακά προβλήματα, Καρκίνος, Ημικρανίες και άλλα χρονια νοσήματα)

• Προβλήματα σε παιδιά και έφηβους

• Προβλήματα σχετικά με Μαθησιακές Δυσκολίες

Πώς λειτουργεί η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία;

Η συλλογιστική της έχει τις ρίζες της στην αρχαιοελληνική στωική φιλοσοφία του Επίκτητου και άλλων στωικών φιλοσόφων και συνδυάζεται με τις προτάσεις σύγχρονων θεωρητικών της ψυχολογίας (Adler, Horney, Alexander, Sullivan), οι οποίες αναλύουν τον κεντρικό ρόλο της προσωπικής νοηματοδότησης, της «μικρο-κοσμοθεωρίας» στην αντίληψη που έχει το κάθε άτομο για τον εαυτό του, τους άλλους, τον κόσμο και την καθοριστική επίδραση που έχει στον τρόπο που βιώνουν και αντιδρούν οι άνθρωποι σε ένα γεγονός.

Οι άνθρωποι όταν βιώνουν ψυχο-πιεστικές καταστάσεις, έντονο στρες ή δυσφορία τείνουν να αναπτύσσουν διαστρεβλωμένο τρόπο σκέψης είτε αφορά τον εαυτό τους είτε τους άλλους.

Η συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση δίνει έμφαση στον αρνητικό, διαστρεβλωμένο τρόπο σκέψης του ατόμου ο οποίος συντηρεί και εντείνει την ψυχολογική νόσο, καθώς σύμφωνα με την συλλογιστική του μοντέλου, το προσωπικό νόημα που αποδίδουν οι άνθρωποι στα γεγονότα ευθύνεται για τις διάφορες συναισθηματικές καταστάσεις και όχι τα γεγονότα από μόνα τους («Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα» Επίκτητος (50-120 μ.Χ). Εν ολίγοις, οι διαστρεβλωμένες, δυσπροσαρμοστικές σκέψεις και πεποιθήσεις επηρεάζουν τη διάθεση και τη συμπεριφορά του ασθενούς, ενώ φέρουν κοινά χαρακτηριστικά σε αντίστοιχες κατηγορίες ψυχολογικών προβλημάτων.

Τι είναι οι αυτόματες σκέψεις και πεποιθήσεις (γνωσίες);

Οι «γνωσίες» του ατόμου (κεντρική έννοια της γνωσιακής συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας) είναι η ερμηνεία διαφόρων γεγονότων που λαμβάνουν χώρο στο συνειδησιακό χώρο του ατόμου και αντανακλούν την αντίληψη για τον εαυτό του, τον κόσμο το παρελθόν και το μέλλον. Μπορεί να έχουν είτε λεκτική μορφή ή να είναι νοητικές εικόνες, είτε να είναι όνειρα, μνήμες, φαντασιώσεις.

Βάσει του Γνωσιακού Συμπεριφοριστικού μοντέλου υπάρχουν 3 βασικά γνωσιακά επίπεδα: α) η πλήρης συνείδηση β) οι αυτόματες σκέψεις γ) οι πυρηνικές πεποιθήσεις (σχήματα).

Το επίπεδο της πλήρους συνείδησης ορίζεται η κατάσταση όπου το άτομο καταλήγει κατόπιν λογικής σκέψης και αλληλουχίας σε ρεαλιστικά συμπεράσματα και αποφάσεις έχοντας επίγνωση.

Αντιθέτως, οι αυτόματες σκέψεις, ένα δεύτερο ρεύμα σκέψης, λειτουργούν στιγμιαία, αντανακλαστικά, «χάνονται» στο τεράστιο ρεύμα των καθημερινών σκέψεων καθώς έχουν «τηλεγραφικό» χαρακτήρα και ως εκ τούτου δεν είναι εύκολα αντιληπτές. Παρόλο που κάθε άτομο εμφανίζει αυτόματες σκέψεις, στην περίπτωση των ψυχολογικών διαταραχών οι αυτόματες σκέψεις χαρακτηρίζονται από σφάλματα λογικής (γνωσιακά λάθη). Επί παραδείγματι, οι αυτόματες σκέψεις στην κατάθλιψη επικεντρώνονται στον αρνητισμό, την χαμηλή αυτοεκτίμηση και την ανεπάρκεια. Στις αγχώδεις διαταραχές οι αυτόματες σκέψεις συνήθως εμπεριέχουν υπερεκτίμηση της επικινδυνότητας/ρίσκου και υποτίμηση της προσωπικής ικανότητας αντιμετώπισης.

Τα σχήματα είναι εσωτερικές, νοητικές δομές της προσωπικότητας του ατόμου, εξαρτώνται οι γνωστικές, συναισθηματικές διεργασίες και τα κίνητρα του ατόμου και καθορίζουν την έκδηλη συμπεριφορά του. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός ατόμου που στην καθημερινότητα αποδίδονται με ποικίλα επίθετα (ντροπαλός, εξωστρεφής, εσωστρεφής, διαχυτικός, συντηρητικός, ανελαστικός) στην πραγματικότητα αποτελούν την έκφραση αυτών των εσωτερικών δομών. Παρόλο που τα σχήματα δεν είναι συνειδητά (όπως είναι οι αυτόματες σκέψεις), το άτομο μέσω της ψυχοθεραπείας μπορεί να ανακαλύψει το περιεχόμενο τους.

Η διόρθωση των δυσλειτουργικών αυτόματων σκέψεων και σχημάτων οδηγεί στην βελτίωση της ψυχικής υγείας του ατόμου.

Ποιος είναι ο στόχος της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Θεραπείας;

Σκοπός της θεραπείας είναι η ύφεση/εξάλειψη της συμπτωματολογίας του θεραπευόμενου και η πρόληψη μελλοντικής υποτροπής. Αυτό επιτυγχάνεται με τον εντοπισμό των προτύπων δυσλειτουργικής σκέψης και συμπεριφοράς, την αλλαγή ή τροποποίηση τους και με την εκμάθηση του θεραπευόμενου σε νέους τρόπους αφομοίωσης των εμπειριών και επίλυσης προβλημάτων.

Ο Beck (1976) παραλληλίζει τη θεραπευτική διαδικασία με τη μάθηση μαθηματικών τύπων: «Ένας από τους σκοπούς της θεραπείας είναι να σε βοηθήσει να μάθεις νέους τρόπους να χειρίζεσαι τα προβλήματά σου. Έτσι, όταν θα προκύπτει ένα πρόβλημα, θα εφαρμόζεις αυτά που έχεις ήδη μάθει. Για παράδειγμα, όταν μάθαινες μαθηματικά, έμαθες απλώς τους βασικούς κανόνες των πράξεων, δεν ήταν απαραίτητο να μάθεις κάθε πρόσθεση ή αφαίρεση ξεχωριστά αφού έμαθες τους κανόνες των πράξεων, μπορούσες πλέον να τους εφαρμόσεις σε κάθε αριθμητικό πρόβλημα».

Ποιές είναι οι βασικές τεχνικές που εφαρμόζει η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία;

Η εδραίωση μιας συνεργατικής θεραπευτικής σχέσης, η εξοικείωση του θεραπευόμενου με την συλλογιστική του γνωσιακού συμπεριφοριστικού μοντέλου, η ενημέρωση για την φύση των δυσκολιών του, η διερεύνηση της δεδομένης προβληματικής συμπεριφοράς και η συμφωνία μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου για τους θεραπευτικούς στόχους αποτελούν τα βασικά κλειδιά για την έναρξη της θεραπείας.

Ο θεραπευτής μέσω ερωτήσεων, γνωστή ως Σωκρατική μέθοδος, εκμαιεύει από τον θεραπευόμενο τις δυσλειτουργικές σκέψεις (πρώτο επίπεδο) και τις πυρηνικές πεποιθήσεις (δεύτερο επίπεδο) που φέρει (οι οποίες συντηρούν τις δυσκολίες του), τον βοηθάει να συνειδητοποιήσει την ύπαρξη τους, εν συνεχεία να εντοπίσει τις εσφαλμένες σκέψεις/δυσλειτουργικές πεποιθήσεις, να τις αξιολογήσει ρεαλιστικά με τελικό στόχο να τις τροποποιήσει, αντικαθιστώντας αυτές με εναλλακτικές, λειτουργικές σκέψεις/πεποιθήσεις. Όλη η πορεία της θεραπείας βασίζεται στην «χαρτογράφηση» των σκέψεων και πεποιθήσεων του θεραπευόμενου, όπου λαμβάνει γνώση ο θεραπευόμενος και αποτελεί τον από κοινού οδηγό για την εξέλιξη της θεραπείας. Η γνωσιακή αυτή χαρτογράφηση εξηγεί τον ρόλο των εμπειριών της παιδικής ηλικίας ,του οικογενειακού περιβάλλοντος, της αρνητικής επιρροής άλλων ανθρώπων και άλλων τραυματικών εμπειριών στην ανάπτυξη του συγκεκριμένου τρόπου σκέψης, των πυρηνικών πεποιθήσεων και των στρατηγικών αντιμετώπισης του θεραπευόμενου.

Επιπρόσθετα, ανάλογα με τη φύση του εκάστοτε προβλήματος και το στάδιο της θεραπείας, ο θεραπευτής επιλέγει περεταίρω την εφαρμογή των καταλληλότερων και αποτελεσματικότερων τεχνικών, άλλοτε δίνοντας έμφαση σε γνωσιακές τεχνικές (π.χ. καταγραφή ημερολογίου, καθοδηγούμενη αποκάλυψη, γνωσιακή αναδόμηση, νοερή απεικόνιση, πίτα της ευθύνης, αποσαφήνιση εννοιών κ.α.) και άλλοτε σε συμπεριφοριστικές τεχνικές (έκθεση στην πράξη, παρεμπόδιση αντίδρασης, συστηματική αποευαισθητοποίηση, τεχνικές αναπνοής και μυοχαλάρωσης, κατάτμηση προβλήματος, προγραμματισμός δραστηριοτήτων κ.α.).